Fıkıh Usûlü

المقدمة

مأخوذة من مقدمة الجيش للجماعة المتقدمة منه، من "قدم" بمعنى "تقدم". حده (۱) وغايته (۲) وموضوعه (۳). فمقدمة العلم ما تتوقف عليه مسائله، كمعرفة حده. ومقدمة الكتاب هي طائفة من كلامه قُدِّمت أمام المقصود لارتباطٍ له، وانتفاعٍ بها فيه، سواء توقفت عليه أو لا. وقيل: المقدمة ما يتوقف عليه المقصود، والخاتمة ما لا يتوقف عليه، في بعض التعريفات المهمة في هذا الفن

Mukaddime (Giriş)

Mukaddime, ordunun ileri gelen kısmı olan "mukaddemetü’l-ceyş"ten alınmıştır; bu da "قدم" kökünden türeyip "ileriye gitmek" anlamına gelir. Mukaddimenin tanımı, gayesi ve konusu vardır. İlmin mukaddimesi, o ilmin meselelerinin üzerine bina edildiği şeylerdir; örneğin, ilmin tanımını bilmek gibi. Kitabın mukaddimesi ise, maksat olan asıl konudan önce getirilen ve onunla bir bağlantısı bulunan, ondan faydalanılan bir kelâm topluluğudur; bu fayda ister maksat ona bağlı olsun ister olmasın. Bir görüşe göre: Mukaddime, maksadın gerçekleşmesi için gerekli olan şeydir; sonuç (hâtime) ise maksadın gerçekleşmesi için gerekli olmayan şeydir. Bu, bu ilim dalında (usûlü’l-fıkıh) önemli olan bazı tanımlarda dile getirilmiştir.

اعلم أن الأحكام الشرعية منها ما يتعلق بالاعتقادات ويسمى أصلية واعتقادية، ومنها ما يتعلق بكيفية العمل، ويسمى فرعية وعملية، فسموا ما يفيد معرفة الأحكام العملية عن أدلتها التفصيلية بالفقه

Bil ki şer‘î (dine ait) hükümlerden bir kısmı inançlarla ilgilidir; bunlara "asli" (temel) ve "itikadî" (inançla ilgili) denir. Bir kısmı da amel etme şekliyle ilgilidir; bunlara ise "fer‘î" (tali) ve "amelî" (uygulamalı) denir. Bu nedenle, amelî hükümlerin tafsili delillerinden (ayrıntılı delillerinden) bilinmesini sağlayan bilgiye "fıkıh" adı verilmiştir.

ومعرفة ما يفيد أحوال الأدلة إجمالاً في إفادتها الأحكام بأصول الفقه، فاحتيج إلى تعريف الأصل أولاً، فقال:يبتنى على الأصل، أي: المقصود في هذا الفن ما يُبتنى عليه غيره. فالابتناء شامل للابتناء الحسي، وهو ظاهر، والابتناء العقلي، وهو ترتب الحكم على دليله، من حيث يبتنى عليه - لا بد من هذا القيد، إذ رُبّ أصل لا يُبتنى عليه غيره، كما أن هذه الأصول تبتنى على علم التوحيد، فإنها بهذا الاعتبار فرع، والفرع ما يبتنى على غيره

Delillerin hüküm ifade etme yönünden durumlarını genel olarak bilmek, usûl-i fıkıh ilmindendir. Bu nedenle, önce “asıl”ın tanımına ihtiyaç duyulmuştur. Bunun üzerine şöyle denildi:

“Asıl üzerine bina edilir.” Yani bu ilimde kastedilen şey, başka bir şeyin üzerine kurulduğu unsurdur. “Bina edilme” hem duyusal (hissî) bina etmeyi kapsar ki bu açıktır, hem de aklî bina etmeyi kapsar; bu da bir hükmün, deliline bağlı olarak oluşmasıdır.

- Ancak bu noktada şu kayıt mutlaka gereklidir: “Deliline bina edilme yönünden”. Çünkü bazen bir asıl olur ki, üzerine hiçbir şey bina edilmez.

Tıpkı bu usûl ilkelerinin tevhid ilmine bina edilmesi gibi. Bu açıdan bakıldığında usûl bilgileri fer‘dir. Çünkü fer‘, başka bir şeye bina edilendir.

والشرع في اللغة عبارة عن البيان والإظهار، يقال: "شرع الله كذا"؛ أي: بينه وأظهره وجعله طريقاً ومذهباً. (ما بينه الله تعالى لعباده من الدين) فيكون بمعنى المشروع، والمراد به: الأحكام الفرعية، فيكون مرادفاً للفقه. وأصوله: أي أصول الشرع: الكتاب، قُدِّم لأنه حجة من كل وجه. والسنة: أُلحقت به لأنها ثابتة به.والإجماع: أُخر لتوقف حجيته عليهما. والقياس: أُخر عن الكل لانحطاط رتبته، لأنه أصل بالنسبة إلى حكمه، فرع بالنسبة إلى الثلاثة؛ لأنه مستنبط منها. حتى قيد فخر الإسلام بقوله: "المستنبط من الأصول الثلاثة"، احترازاً عن القياس العقلي. يجيء بيان كل في محله، إن شاء الله تعالى

"Şer‘" kelimesi, dil açısından açıklamak ve ortaya koymak demektir. “Allah bir şeyi şer‘ kıldı” denilir; yani onu açıkladı, ortaya koydu ve bir yol, bir yöntem hâline getirdi.

(Allah Teâlâ’nın kulları için dinden açıkladığı şey) anlamına gelir. Bu durumda meşrû kılınan şey anlamındadır. Burada kastedilen ise fer‘î hükümlerdir; böylece fıkıh ile eşanlamlı olur.

Onun (şer‘in) asılları (temel kaynakları):

Kitap (Kur’an): Öne alınmıştır; çünkü her yönden hüccettir (bağlayıcı bir delildir).

Sünnet: Kur’an’a dayandığı için ona eklenmiştir. 

İcmâ‘ (ittifak): Kur’an ve Sünnet’e dayandığı için onlardan sonra zikredilmiştir.

Kıyâs: Bütün delillerin en sonuna bırakılmıştır; çünkü derece bakımından daha aşağıdadır. Çünkü hükmüne göre asıl kabul edilirken, diğer üçüne (Kur’an, Sünnet, İcmâ‘) göre fer‘dir; çünkü onlardan türetilmiştir. 

Bu nedenle Fahru’l-İslâm (Pezdevî) şöyle diyerek bir kayıt getirmiştir: “Üç asıldan (Kitap, Sünnet, İcmâ‘) çıkarılmış olan.” Bu kayıt, aklî kıyâstan sakınmak için konmuştur.
Her biri yerinde ayrıntılı olarak açıklanacaktır, inşâallah.

والدين: من "دان"؛ أي: أطاعه. وضع إلهي: احترز به عن الأوضاع الصناعية. سائق بذاته: احترز به عن الأوضاع الإلهية الغير السائقة؛ كإنبات الأرض. وبذاته متعلق بـ "سائق"، وضميره راجع إلى "الوضع"؛ أي: إلى "الوضع الإلهي". بذاته سائق؛ لأنه ما وُضع إلا لذلك.

Din: “Dâne” (دان) fiilinden gelir; yani itaat etti demektir. 

İlâhî bir vaz‘ (düzenleme/tesis): Bu ifadeyle, beşerî (insan yapımı) düzenlemelerden ayırt edilmiştir. 

Zâtı itibarıyla sevk edici (yönlendirici): Bu ifadeyle de, yönlendirici olmayan ilâhî düzenlemelerden ayrılmıştır; örneğin, yeryüzünün bitki bitirmesi gibi durumlar. 

“Zâtı itibarıyla” ifadesi “sâik (sevk edici)” kelimesine bağlıdır ve zamiri “vaz‘ (düzenleme)” kelimesine döner; yani ilâhî düzenlemeye. 

Zâtı itibarıyla sevk edici denmiştir; çünkü bu (din), başka bir maksat için değil, sadece bu yönlendirme için vaz‘ edilmiştir (konulmuştur).

لذوي العقول: احتراز عن أفعال الحيوانات المختصة بالاختيار. (باختيارهم) احتراز عن الأوضاع السائقة لا بالاختيار كالوجدانيات. (المحمود): احتراز عن الكفر. (إلى الخير): متعلق بسائق. والخير: حصول الشيء لما من شأنه أن يكون حاصلاً له؛ أي: يناسبه ويليق به، والفرق بينه وبين الكمال اعتباري؛ فإن ذلك الحاصل المناسب من حيث إنه خارج من القوة إلى الفعل كمال، ومن حيث إنه مؤثر ومختار: خير.

“Akıl sahipleri için”: Bu ifade, seçme yetisi olan hayvanların fiillerini dışlamak içindir. 

“(Kendi) iradeleriyle (seçimleriyle)”: Bu da, irade dışı yönlendiren durumları (mesela içsel duygular gibi) dışlamak içindir. 

“Övgüye değer (mahmûd)”: Bu, küfür gibi kötü ve zemmedilen şeyleri dışlamak içindir. 

“Hayra doğru”: Bu ifade “yönlendiren (sâik)” kelimesine bağlıdır. Hayır (iyilik): Bir şeyin, kendisinin olması gereken şeye ulaşmasıdır; yani, ona uygun ve yakışır olanı elde etmesidir. 

Hayır ile kemâl (olgunluk) arasındaki fark: Nisbi (izafî) bir farktır: O uygun olan şey, kuvveden fiile çıkma yönüyle düşünülürse buna “kemâl” denir. Aynı şey, etkileyici ve bilinçli tercihle (iradeyle) gerçekleşmesi açısından düşünülürse buna “hayır” denir.

(والفقه): في الأصل الفهم، يقال: فقه الرجل - بالكسر - فقهاً. ثم استُعمل في الوقوف على المعنى الخفي الذي يتعلق به الحكم. فهو علم مستنبط بالرأي والاجتهاد، يحتاج فيه إلى النظر والتأمل. ولهذا لا يجوز أن يسمى الله فقيهاً؛ لأنه لا يخفى عليه شيء.

(Fıkıh): Aslen “anlama” demektir. Arapça'da (فقه الرجل فقهاً) denir; yani “kişi bir şeyi anladı” anlamında. Sonra bu kelime, hükmün bağlı olduğu gizli manayı kavramak anlamında kullanılmıştır. Bu sebeple fıkıh, görüş (rey) ve içtihatla elde edilen bir ilimdir; yani, derin düşünme ve akıl yürütmeyi gerektirir. İşte bu yüzden Allah’a ‘fakih’ denilmesi caiz değildir; çünkü O’na hiçbir şey gizli kalmaz (her şeyi doğrudan bilir).

وفي الشرع: "معرفة النفس"، المعرفة: إدراك الجزئيات عن دليل، فيخرج التقليد. (ما لها): أي: ما يجوز لها، (وما عليها): أي: ما يحرم عليها.

Dinde (şer’an): Fıkıh, "nefsin kendisini tanımasıdır." 

"Ma‘rife (bilgi)": Bu, tekil (somut) şeylerin delile dayalı olarak idrak edilmesidir. Bu tanımla taklit (başkasına körü körüne uymak) kapsam dışına çıkarılmış olur. 

"(Ne için hakkı varsa) mâ lehâ": Yani, nefsin yapmasına izin verilen şeyler; yani ona helâl olanlar. 

"(Ne ile sorumluysa) mâ aleyhâ": Yani, nefsin yapması haram olan şeyler, yani yükümlü olduğu yasaklar.

هذا التعريف منقول عن أبي حنيفة رحم الله ويشمل الاعتقاديات والوجدانيات فيدخل الكلام والتصوف، ومن لم يرد الشمول زاد قوله عملاً (وقيل) الفقه (العلم بالأحكام) يمكن أن يراد بالحكم هنا إسناد أمر إلى آخر، ويمكن أن يراد الحكم المصطلح وهو ما سيأتي. (الشرعية) المراد بها ما لا يدرك لولا خطاب الشارع سواء كان الخطاب وارداً في عين هذا الحكم أو في صورة يحتاج إليها هذا الحكم؛ كالمسائل القياسية فتكون أحكامها شرعية، إذ لولا خطاب الشارع في المقيس عليه لا يدرك الحكم في المقيس.

Bu tanım, İmam Ebû Hanîfe’den (Allah ona rahmet etsin) nakledilmiştir. Bu tanım, itikadî (inançla ilgili) ve vicdanî (içsel, kalbî) konuları da kapsar; bu durumda, kelâm ilmi ve tasavvuf da fıkhın kapsamına girer. Ancak, bu kadar kapsayıcılığı kabul etmeyenler, tanıma “amel” (uygulama) kelimesini eklemiştir. (Ve denildi ki): Fıkıh, “ahkâmı (hükümleri) bilmektir.” Burada “hüküm” kelimesiyle, ya bir şeyin başka bir şeye nispet edilmesi (isnadı) kastedilmiş olabilir, ya da ileride tanımı yapılacak olan terimsel anlamdaki hüküm (şer‘î hüküm) kastedilmiş olabilir. (Şer‘î) kelimesiyle, şeriatın bildirimi (hitabı) olmadan bilinmesi mümkün olmayan hükümler kastedilir; ister bu hitap, bizzat o hüküm hakkında gelmiş olsun, isterse o hükme ihtiyaç duyulan bir durum hakkında gelsin. Örneğin: Kıyasa dayalı meseleler, onların da hükümleri şer‘îdir. Zira, şer‘in kıyas yapılan örnek hakkında hüküm vermesi olmasaydı, kıyasla ulaşılan diğer hüküm de anlaşılamazdı.

العملية من أدلتها المخصوصة بها مع ملكة الاستنباط الصحيح وهي : عنده ، الأدلة الأربعة فيخرج التقليد؛ لأن المقلد وإن كان قول المفتي دليلاً لكنه ليس من الأدلة المخصوصة ( التفصيلية) تخرج الإجمالية؛ كالمقتضي والنافي فقوله : العلم جنس والباقي فصل. ولما عرف الفقه بالعلم بالأحكام وجب تعريف الحكم فقال : والحكم خطاب الله تعالى) هذا التعريف منقول عن الأشعري ) إلا أنه فيه قال : المتعلق بأفعال المكلفين ) ، فيخرج ما يتعلق بفعل الصبي والمجنون .

"Amelî" (pratik) anlamda, fıkıh ilmi, sadece o ilme özel delillerle ve doğru içtihat yapma yeteneğiyle elde edilir. Burada dört temel delil vardır, bunlar dışında taklit dışarıda bırakılır; çünkü taklitçi, her ne kadar müftünün sözünü delil olarak kabul etse de, bu özel (detaylı) delillerden biri değildir. Genel deliller de dışarıda bırakılır; örneğin, "gerekli olan şey" veya "reddeden şey" gibi. Örneğin: "İlim bir cins, geri kalan ise bir fasıldır." (فالعلم جنس والباقي فصل). Ve fıkıh, hükümlerin öğrenilmesi olarak tanımlandığında, bu tanımın arkasından hüküm de tanımlanmalıdır. Şöyle ki: "Hüküm, Allah’ın hitabıdır" (الحكم خطاب الله تعالى). Bu tanım Ehl-i Sünnet kelâmcısı Ebu’l-Hasen el-Eş’arî’ye aittir. Ancak, Eş‘arî’nin tanımında "Mükelleflerin fiilleriyle ilgili" ibaresi de bulunmaktadır. Bu durumda, çocukların ve delilerin fiilleri bu tanımın dışında kalır.

وقال هنا (المتعلق بأفعال العباد) فيشمل ما يتعلق بفعل الصبي وغيره المراد بالأفعال : ما يعم الجوارح وفعل القلب فيدخل فيه نحو: آمنوا واعتبروا ؛ لأنهما من أفعال القلب.

(بالاقتضاء) أي : الطلب، وهو إما طلب الفعل جازماً؛ كالإيجاب ) أو غير جازم؛ كالندب وإما طلب الترك جازماً ؛ كالتحريم أو غير جازم؛ كالكراهية (أو التخيير) أي : الإباحة.

Ve dedi ki: "Kulların fiilleriyle ilgili olan" (المتعلق بأفعال العباد) Bu, çocukların fiillerini ve diğerlerini kapsar. Burada "fiiller" ile kastedilen, hem organlarla yapılan fiilleri hem de kalp ile yapılan fiilleri kapsar. Bu durumda "iman edin" ve "akıl edin" gibi fiiller de buna dahildir; çünkü bunlar kalbin fiilleridir. 

(Al-iktidâ’) yani: talep, Bu talep, ya fiilin yapılmasını kesin bir şekilde istemek (örneğin, farz kılmak gibi) ya da fiilin yapılmasını kesin olmayan şekilde istemek (örneğin, tavsiye etmek gibi) olabilir. Ayrıca, fiilin terk edilmesini kesin bir şekilde istemek (örneğin, haram kılmak gibi) ya da fiilin terk edilmesini kesin olmayan şekilde istemek (örneğin, hoşlanmamak gibi) de mümkündür. Bir başka tür de tercih hakkı (takhyîr) yani mubah kılmaktır (örneğin, helal kılmak gibi).

واعلم أن الخطاب إما تكليفي وهو ما ذكر أو وضعي وهو الخطاب بأن هذا سبب ذلك؛ كالدلوك سبب الصلاة والطهارة، ثم الطهارة شرط لها، فلذا زاد قوله (أو الوضع فيشمل النوعين)

Ve bil ki: Hitap ya teklifî olur – ki bu, daha önce zikredilen şeydir – ya da vaz‘î olur. Vaz‘î olan hitap, mesela şu türdendir: "Bu, şunun sebebidir"; Örneğin: Güneşin batması (الدلوك), namazın ve taharetin sebebidir. Sonra, taharet namazın şartıdır. Bu yüzden müellif, “veya vaz‘ da olabilir” ifadesini ekledi; böylece her iki türü (teklifî ve vaz‘î) kapsamış oldu.

يتوصل بها) (۱) توصلاً قريباً (إليه) أي : الفقه والمراد إلى مسائله (۲) (على وجه التحقيق هو بيان حقيقة الشيء على وجه الحق، احترز به عن علم الخلاف والجدل فإنه وإن اشتمل على القواعد الموصلة إلى مسائل الفقه لكن لا على وجه التحقيق بل لغرض إلزام الخصم.

Usûl-i fıkıh ilmi: Kaideler bilgisidir; yani küllî hükümlerin bilgisidir – ki bu hükümlerle yakın bir yolla ona, yani fıkha, (ve kastedilen: fıkıh meselelerine) ulaşılır. Tahkik (araştırma) yönüyle maksat, bir şeyin hakikatini hakkıyla ortaya koymaktır. Bu ifade ile, hilâf (ihtilaf) ilmi ve cedel (münazara) ilmi dışlanmış olur. Zira bu iki ilim de, fıkıh meselelerine götüren kaideleri içermekle beraber, tahkik yoluyla değil, sadece muhatabı ilzam etme amacıyla yapılır.

وإذا كان حد أصول الفقه هذا (فيبحث) أي : يجب أن يبحث فيه عن الأصول المذكورة أي: عن أحوالها وما يتعلق بها مما له مدخل في كونه مثبتاً للحكم ويلحق البحث به) أي : بالبحث المدلول في قوله : فيبحث (عما يثبت بها أي : عن أحوال ما ثبت بالأدلة المذكورة (وهو الأحكام، وعما تتعلق هي به).

“Ve eğer usûl-i fıkhın tanımı bu ise,” Yani: “Usûl-i fıkıh, fıkıh ilmine ulaştıran genel kuralların bilgisi” şeklinde tarif edilmişse, “(o hâlde) bu ilimde belirtilen asıllar (deliller) hakkında araştırma yapılır,” Yani: Kitap, Sünnet, İcmâ ve Kıyas gibi fıkhın dayandığı delillerin durumu hakkında, “ve onlarla ilgili, hüküm ortaya koymalarında etkili olan şeyler hakkında,” Yani: O delillerin bir hükmü ispatlamasında rol oynayan durumlar hakkında araştırma yapılır. Ve o araştırmaya dâhil edilir, “o delillerle sabit olan şeyler hakkında,” Yani: Bu delillerle sabit kılınan fıkhî hükümler hakkında, “ve o delillerin ilişki kurduğu şeyler hakkında.” Yani: Delillerin ilişki kurduğu, muhatap olan mükelleflerin fiilleri gibi şeyler hakkında da araştırma yapılır.

فيكون موضوع هذا العلم الأدلة الشرعية والأحكام إذ يبحث فيه عن العوارض الذاتية للأدلة الشرعية، وهي إثباتها للحكم وعن العوارض الذاتية للأحكام وهي ثبوتها بتلك الأدلة. ولما تقرر الاحتياج إلى البحثين قال : فلا بد من البابين) أي: من وضعهما . باب للبحث عن الأدلة، وباب للبحث عن الأحكام.

Böylece bu ilmin konusu, şer‘î deliller ve hükümlerdir. Bu ilimde, şer‘î delillerin kendilerine özgü nitelikleri olan hüküm ifade etmeleri ve hükümlerin de bu delillerle sabit olması gibi zâtî arazları araştırılır.

İki araştırmaya da ihtiyaç olduğu sabit olunca şöyle denildi: "Bu iki bölüme mutlaka ihtiyaç vardır."

Bir bölüm delillerin araştırılması içindir, diğer bölüm ise hükümlerin araştırılması içindir.

الباب الأول في الأصول أي : الحجج الأصلية التي تثبت بها الأحكام الشرعية هي أربعة بالاستقراء، وقيل : إن ما هو حجة في حقنا إن كان من الله تعالى فهو الكتاب، وإن كان من غيره فإن كان من الرسول فهو السنة، وإلا فإن اتفقت الآراء فهو الإجماع، وإلا فهو القياس.

Birinci Bölüm: Asıllar (Deliller) Hakkındadır 

Yani: Şer‘î hükümlerin sabit olduğu aslî deliller dört tanedir; bu, istikrâ (tümevarım) yoluyla sabittir. Bazıları şöyle demiştir: Bizim açımızdan hüccet (bağlayıcı delil) olan şey, eğer Allah Teâlâ’dan ise o, Kitaptır. Eğer O’ndan değil de başka birinden ise ve o kişi Rasul ise, o zaman bu Sünnettir. Eğer Rasul de değilse ve görüşler birleşmişse, o İcmâ‘dır. Eğer görüş birliği de yoksa, o zaman Kıyastır.

(الأصل الأول) أي : الدليل الأول الأقوى (الكتاب) اللام، إما بدل عن المضاف إليه؛ أي: كتاب الله تعالى، أو للعهد وهو ما سبق ذكره. وهو في اللغة، إما مصدر؛ بمعنى الجمع، تقول العرب : كتبت الخيل؛ أي: جمعتها، سمي به المفعول للمبالغة؛ كالخطاب، أو فعال بني له؛ كاللباس)

Birinci Asıl (Delil): Birinci asıl, yani: Birinci ve en güçlü delil Kitaptır. Buradaki “el” takısı (elif-lâm), ya hazfedilmiş (zikredilmemiş) bir muzafun ileyhden bedeldir; yani "Allah Teâlâ’nın Kitabı" anlamındadır. Ya da önceki bahse işareten ahdî elif-lâmdır (önceden sözü geçen belirli bir şeye işaret eder). "Kitap" kelimesi lugatte (dil açısından) ya bir masdardır ve “toplamak” anlamına gelir. Araplar "كتبت الخيل" (ketebtü’l-hayl) yani “atları topladım” derler. Bu anlamdan hareketle kitap, mef‘ûl (yani üzerine fiil uygulanan) anlamında ve mübalağa (abartı) ifade etmek üzere bu ismi almıştır. Bu, "hitâb" (konuşma) kelimesinde olduğu gibidir. Veya “kitap” kelimesi, fi‘âl vezninde olup, mef‘ûl anlamında yapılmış bir yapıdadır; tıpkı libâs (elbise) kelimesinde olduğu gibi.

غلب في عُرف الشرع على كتاب الله تعالى المكتوب في المصاحف (وهو القرآن) هو في اللغة : مصدر قرأ الشيء - بالضم - جمعه وضمه، سمي به القرآن؛ لأنه يجمع السور ويضمها غلب في عرف العام على المجموع من كلام الله تعالى المقروء على ألسن العباد، وهو في هذا أشهر من الكتاب، ولذا فسره به .

Şer‘î kullanımda "Kitap" kelimesi, çoğunlukla mushaflarda yazılı olan Allah Teâlâ’nın Kitabı anlamında kullanılır. Kur’ân da budur. Lugatte (dil bakımından) Kur’ân, bir masdardır; “قَرَأَ الشيءَ” (karâe’ş-şey’e) fiilinden gelir; bu da “bir şeyi topladı ve bir araya getirdi” anlamındadır. Kur’ân bu şekilde isimlendirilmiştir; çünkü sureleri bir araya toplar ve birleştirir. Genel kullanımda (avâm arasında) ise Kur’ân kelimesi, Allah Teâlâ’nın kulların dillerinde okunan kelâmının tamamı için kullanılmakta galip olmuştur. Bu anlamda, "Kitap" kelimesinden daha yaygın şekilde kullanılmaktadır.

Bu sebepledir ki, birçok âlim Kur’ân’ı Kitap kelimesiyle açıklamıştır.

(المنزل على الرسول) اللام فيه للعهد وهو نبينا محمد ، وقوله المنزل يعم المنسوخ تلاوة وحكماً مثل : الشيخ والشيخة إذا زنيا فارجموهما ألبتة نكالاً من الله

(Resûl’e indirilen) ifadesindeki “el” takısı (elif-lâm), ahd içindir; yani, daha önce zikredilmiş olan bizim Peygamberimiz Muhammed (sallallâhu aleyhi ve sellem) kastedilmektedir. "El-munazzal" (indirilen) kelimesi ise, hem tilâveti (okunuşu) hem de hükmü nesh edilmiş olanları da kapsar. Buna örnek olarak şu ayet zikredilir: "الشيخ والشيخة إذا زنيا فارجموهما ألبتة نكالاً من الله" (Yaşlı erkek ve yaşlı kadın zina ederse, onları kesinlikle recmedin; bu, Allah’tan bir cezadır.) Bu ifade, şeriatta hüküm olarak sabit olmuş, fakat tilaveti (Kur’an’da okunuşu) nesh edilmiş bir metindir.

( المنقول عنه) إلينا كتابة وتلاوة فعلى هذا يخرج منه المنسوخ تلاوة (متواتراً) نصب على المصدرية؛ أي: نقلاً متواتراً وهو: خبر قوم لا يتوهم تواطؤهم على الكذب كما سيأتي تحقيقه إن شاء الله. خرج به ما ثبت قراءته بأخبار الآحاد؛ كقراءة أبي بن كعب فعدة من أيام أخر متتابعات كما سيأتي أيضاً .

(Bizlere nakledilen) ifadesiyle kastedilen; bize yazılı olarak ve tilâvet yoluyla aktarılandır. Buna göre, tilâveti (okunuşu) neshedilmiş olanlar bu tanımın dışına çıkar. (Mütevatir olarak) ifadesi, masdariyyet üzere nasbedilmiştir; yani burada "mütevatir bir nakille" demektir. Mütevatir haber, yalan üzerinde birleşmeleri aklen mümkün olmayan toplulukların naklettiği haberdir. Bu konunun detayları ileride, inşâallah, açıklanacaktır. Bu kayıtla, ahâd haberle (tek kişi ya da az sayıda raviyle) sabit olan kıraatler bu tanımın dışında bırakılmış olur. Mesela: Übey b. Kâ‘b’ın şu kıraati buna örnektir: "فعدة من أيام أخر متتابعات" (…başka günlerde sayılı oruç tutmak – ardışık olarak) Bu kıraat, ahâd haberle sabittir ve ileride ayrıca gelecektir.

(وهو نظم ومعنى معاً) فيه رد على من زعم أن القرآن هو المعنى وحده والمراد من النظم اللفظ إلا أنه لم يذكره رعاية للأدب؛ لأن اللفظ في اللغة : الرمي، والنظم : جمع اللآلئ في السلك بحسن الترتيب، وفيه تشبيه ألفاظ القرآن بالجواهر)، (وأقسامها أربعة؛ لأنها إما أقسام النظم أو المعنى، فإن كانت الأولى فإما بحسب دلالته على معناه أو بحسب استعماله في معناه، فإن كان بحسب دلالته فإما أن يعتبر فيه الظهور أو لا، فإن لم يعتبر فهو القسم الأول، وإن اعتبر فهو القسم الثاني)، وإن كان بحسب استعماله فهو القسم الثالث، وإن كانت الثانية فهو القسم الرابع ؛ لأنه لا يعتبر فيه إلا الحكم وهو معنى مستفاد من النص

(Kur’an hem lafız hem de anlamdır) Bu ifadede, Kur’an sadece anlamdan ibarettir diyenlere bir reddiye (cevap) vardır. Burada “nazım” (نظم), yani diziliş/terkip, ile kasıt lafızdır. Ancak doğrudan “lafız” kelimesi zikredilmemiştir; çünkü bu, edebe uygun bir tercihtir. Zira “lafız” kelimesi lugatte “ağızdan atmak, tükürmek” gibi anlamlara gelir (kökeninde olumsuz çağrışım olabilir). Buna karşın “nazım” kelimesi, incilerin bir ipe düzgünce dizilmesi anlamındadır. Bu yönüyle Kur’an’ın kelimeleri mücevherlere benzetilmiş olur. 

Kur’an’ın (nassın) kısımları dört tanedir. Çünkü bu kısımlar ya lafza (nazma) ya da anlama dayanır: 

Eğer lafza göre ise, bu ya lafzın anlamı göstermesi açısından olur, ya da anlamda kullanılma şekli açısından olur. 

Eğer anlamı gösterme yönünden bakılırsa, bu durumda: Anlamın açık olup olmaması dikkate alınmazsa, bu birinci kısımdır. Anlamın açıklığı dikkate alınırsa, bu ikinci kısımdır. 

Eğer kullanım açısından bakılırsa, bu üçüncü kısımdır. 

Eğer anlam yönünden bakılırsa, bu dördüncü kısımdır. Çünkü burada sadece hüküm dikkate alınır ve bu, metinden istifade edilen bir anlamdır.

(القسم الأول في وجوه النظم أي : في اعتبارات النظم هيئة ومادة (وهي أربعة: الخاص والعام والمشترك والمؤول) لأن اللفظ إما أن يدل على معنى واحد أو أكثر، فإن كان الأول فإما على الانفراد فهو الخاص، أو الاشتراك فهو العام، وإن كان الثاني فإن ترجح البعض فهو المأول وإلا فالمشترك.

Birinci Kısım: Lafzın Yapısal Yönleri (النظم)

Yani: Nazım, hem şekil (hey’et) hem de içerik (madde) yönünden değerlendirilir. Buna göre nazm açısından dört yön (kısım) vardır:

Hâss (خاص) – Özel anlamlı lafız

Âmm (عام) – Genel anlamlı lafız

Müşterek (مشترك) – Çok anlamlı, ancak hangisinin kastedildiği açık olmayan lafız

Mu‘evvel (مؤول) – Yoruma dayalı olarak tercih edilen anlam

Gerekçesi şöyle açıklanır: Lafız, ya tek bir anlamı ifade eder ya da birden fazla anlamı. Eğer tek bir anlama delalet ediyorsa, bu iki şekilde olabilir: Bu anlam sadece bir ferde özgü ise, buna hâss (özel) denir. Bu anlam, birçok fert için müşterek olarak düşünülmüşse, buna ‘âm (genel) denir. Eğer lafız birden fazla anlama delalet ediyorsa, yani çok anlamlıysa: Anlamlardan biri açıkça tercih ediliyorsa, bu mu‘evvel (yorumlanmış) olur. Hiçbir anlam diğerine tercih edilmemişse, bu müşterek (eşanlamlı) sayılır.

1 - الخاص

أما الخاص: فهو ما وضع لمعنى معلوم عل الانفراد.

(أما الخاص) قدمه على العام؛ لأنه كالجزء منه، (فهو ما) أي : لفظ وهو كالجنس يشمل المستعملات وغيرها، وما يدل بالطبع والعقل . فبقوله : (وضع لمعنى معلوم) خرج غير المستعملات والطبعيات والعقليات والمشترك أيضاً؛ لأنه موضوع لمعنيين أو أكثر، والمجمل أيضاً؛ لأنه غير معلوم للسامع قبل البيان على الانفراد) صفة لمعنى؛ أي: على أن يكون اللفظ متناولاً له مع قطع النظر من أن يكون له أفراد؛ كالمسلم مثلاً، فإنه موضوع لمن له الإسلام وليس له دلالة على الأفراد. خرج به العام؛ كالمسلمين، فإنه موضوع لمعنى واحد شامل للأفراد. (جنساً خاصاً كان (٥) (كإنسان، أو نوعاً ) (٦) خاصاً (كرجل، أو عيناً) خاصاً (كزيد) .

Hass lafza gelince: O, tek başına bilinen bir anlam için konulmuş lafızdır. (Özele gelince) onu genelden (amm lafız) önce getirdi; çünkü o, onun bir parçası gibidir. (O) yani bir lafızdır ve bir cins gibi, kullanılanları ve kullanılmayanları kapsar, ve doğal ya da aklî olarak delalet eden şeyler değildir.

اعلم أنه لما كان مقصود الفقهاء معرفة الأحكام دون الحقائق جعلوا اللفظ المشتمل على كثيرين متفاوتين في أحكام الشرع جنساً خاصاً ؛ كالإنسان فإنه يشمل المراء والمرأة، وحكمهما متفاوت حتى إذا اشترى عبداً وظهر أمة لم ينعقد البيع وجعلوا اللفظ المشتمل على كثيرين متفقين في الحكم نوعاً خاصاً ؛ كالرجل ، واللفظ الذي له معنى واحد عيناً خاصاً؛ كزيد، فكان بالتقديم أولى؛ لأنه جزئي.

إلا أنه قدم الكلي؛ لأنه جزء الجزئي والجزء مقدم حققته في شرحنا للمنطق فليطلب منه

Bil ki, fakihlerin maksadı hakikatleri değil, hükümleri bilmek olduğundan; şer‘î hükümlerde farklı olan çok sayıda şeyi kapsayan lafzı özel (hass) bir cins saydılar. Mesela “insan”; çünkü erkek ve kadını kapsar, hâlbuki ikisinin hükmü farklıdır. Öyle ki, bir köle satın alır da onun kadın köle (cariye) olduğu ortaya çıkarsa, satış akdi gerçekleşmiş olmaz. Ve şer‘î hüküm bakımından aynı olan çok sayıda şeyi kapsayan lafzı özel (hass) bir tür saydılar; mesela “erkek” gibi. Ve tek bir anlama gelen lafzı da özel bir şahıs (ayn) saydılar; mesela “Zeyd” gibi. Bu sebeple, (özel lafzın) öne alınması daha uygundu; çünkü cüz’îdir (tikel).

Ancak küllîyi (tümel) öne aldılar; çünkü o, cüz’înin bir parçasıdır. Ve parça, önceliklidir. Bu, mantık şerhimizde açıklanmıştır; oradan araştırılsın.

(وحكمه) الأثر الثابت بالشيء، فحكم الخاص أثره الثابت له اعتبار الموانع الصارفة عن إرادة الحقيقة (أن يتناول المخصوص قطعاً) تمييز ؛ أي: قطعاً عن إرادة الغير ، كما إذا قلنا : زيد عالم، فزيد خاص يوجب الحكم على زيد، وأيضاً العلم لفظ خاص معناه فيوجب الحكم بذلك الأمر الخاص على زيد قطعاً .

(Ve hükmü): Bir şeyle sabit olan etkidir. Hass ile ilgili hüküm ise, ona sabit olan etkidir. Bu gerçek anlamın kastedilmesini engelleyen mani’lerin hesaba katılmasıyladır.

Hass lafız, belirli bir şeyi kesin olarak kapsar. (Kesin olarak) ifadesi temyizdir; yani, başkasının kastedilmesinden kesin olarak ayrıdır. Mesela, “Zeyd âlimdir” dediğimizde, “Zeyd” özel bir lafızdır ve Zeyd hakkında hüküm verir. Ayrıca, “ilim” lafzı da özel bir anlam taşır; bu nedenle o özel anlamla Zeyd hakkında kesin olarak hüküm verir.

(بلا احتمال (بيان) لكونه بيناً في نفسه؛ لأن البيان إما لإثبات الظهور وهو : حقيقة أو لإزالة الخفاء وهي : لازمته، وإثبات الثابت ونفي المنفي محال .

(Beyan ihtimali olmaksızın) — bu, onun zatında açık olması sebebiyledir. Çünkü “beyan” ya açıklığı ispat etmek içindir — bu da “hakikat”tir — ya da kapalılığı gidermek içindir — bu da onun zorunlu sonucudur. Oysa sabit olanı ispat etmek ve olmayanı (zaten mevcut olmayanı) ortadan kaldırmak imkânsızdır.

الأمر

(ومنه الأمر ) أي : من الخاص الأمر، قدمه لأن ما يجب على المكلف أولاً الإيمان، وهو بالأمر، ولأنه لطلب الوجود وهو أشرف، بخلاف النهي، فإنه لطلب العدم (وهو قول القائل لغيره) احترز به عن الفعل والإشارة (على سبيل الاستعلاء احتراز عن الدعاء والالتماس، فإن قوله على هذين الوجهين لا يكون أمراً وفي قيد السبيل إشارة إلى أن العلو ليس بشرط حتى إن صدر قول افعل ممن هو أدنى حالاً من المأمور على وجه الاستعلاء يكون أمراً، ولذا ينسب إلى سوء الأدب (افعل) المراد به : ما كان مشتقاً من المضارع؛ لأنه يؤمر به فيدخل أمر الغائب (كقوله تعالى): ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا [الحج : ٤٧٧) فإن الركوع خاص معلوم معناه، وهو الميلان عن الاستواء، وكذا السجود وهو وضع الجبهة على الأرض ولا يحتمل البيان. (فلا يجوز إلحاق التعديل) أي : الطمأنينة في الركوع والسجود وهي : الاستواء في القعود والجلسة بين السجدتين (على سبيل الفرض) كما ذهب إليه أبو يوسف (۱) والشافعي (۲) رحمهما الله .

"El-Emr (أمر / Emir)" (Emir kelimesi buradan türetilmiştir.) Yani: “el-emr” lafzı, "hususî olan" emir anlamındadır. Müellif, bunu önce zikretmiştir; çünkü mükellefe ilk olarak vacip olan şey imandır ve bu da bir emir ile gerçekleşir. Ayrıca, emir varlığın talebi için gelir; bu yönüyle de daha şereflidir. Zira nehiy (yasaklama) ise yokluğun talebi içindir. (Ve bu, bir kimsenin başka birine ‘yap’ şeklinde söylediği sözdür) Bu tarif ile, fiil veya işaret ile yapılan yönlendirmeler dışlanmıştır. “(Alâ sebîli’l-isti‘lâ)” yani üstünlük ifade ederek yapılması, dua ve rica gibi şeylerden ayrılması içindir. Çünkü bir kimsenin “yap” sözü, eğer dua veya rica anlamında söylenmişse, bu emir sayılmaz. “Sebîl (yol)” kaydı, üstünlüğün şart olmadığını da ima eder. Yani, emri veren kişi konum olarak muhataptan daha aşağıda olsa bile, eğer üstünlük (isti‘lâ) havasıyla "yap" derse, bu da emir sayılır. Bu yüzden bazen böyle bir söz, edepsizlik olarak değerlendirilir. (İf‘al) Yani emirde esas alınan, muzâri (geniş zaman fiili) kökünden türetilmiş olan "emir sigasıdır". Buna, gaip şahıs emri de dahildir. Nitekim Kur’an’da Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Rükû edin, secde edin!” (Hac 77) Buradaki "rükû" yani eğilmek ve "secde" yani alnı yere koymak, açıkça bilinen fiillerdir ve anlamları sarih olup açıklamaya muhtaç değildir. (O hâlde bu fiillere ilave bir unsur olan ‘tadil-i erkan’ / uzuvları düzenli kullanma şart koşulamaz) Yani: rükû ve secdede tuma'nîne (sükûnet, huzur, itidâl) gibi ek bir özellik, emirle belirtilmediği sürece farz kılınamaz. Tuma'nîne, rükû ve secdede durulması, iki secde arası oturulması gibi bedensel itidaldir. (Bunu farz saymak caiz değildir) Çünkü bu, Allah’ın emrinde yer almamıştır. Ancak, bu konuda Ebû Yûsuf ve Şâfiî (rahmetullahi aleyhimâ) bu hususu farz kabul etmişlerdir.

قيد بقوله على سبيل الفرض؛ لأن إلحاق الطمأنينة بأمر الركوع والسجود على سبيل الوجوب جائز نظراً إلى دليله وهو قوله ﷺ الأعرابي صلى في المسجد، وترك التعديل : قم صلّ فإنك لم تصل، فإن فيه ثلاثة تأكيدات، وكذا يتفرع عليه بطلان شرط الولاء والترتيب والنية في آية الوضوء؛ لأن غسل الوجه، ومسح الرأس مثلاً خاصان معناهما معلوم، وهو الإسالة والإصابة.

"Onun 'farz olarak' demesiyle kayıt getirilmiştir." Çünkü rükû ve secde emrine “tuma'nîne” (huzur ve sükûnetle durmak) eklenmesi farz olarak değil de vâcip olarak düşünülürse bu caizdir. Zira bunun dayandığı delil, şu hadistir: Resûlullah ﷺ bedevî bir adamın mescitte namaz kıldığını görmüş ve onun tadil-i erkânı terk ettiğini fark etmişti. Bunun üzerine ona şöyle dedi: “Kalk ve tekrar kıl! Zira sen namaz kılmadın.” Bu hadis, bu konuda üç farklı tekit (pekiştirme) içermektedir: Namazın iptali, Yeniden kılınmasının emredilmesi, Namaz olarak kabul edilmemesi. Aynı şekilde bu meseleden şu hükümler de türetilir: – Velâ şartının (kölelik bağı dolayısıyla sahiplik hakkı) geçersizliği, – Tertibin (farzları belli sıraya göre yapmanın) zorunlu olmayabileceği, – Ve niyetin abdest ayetinde (Maide, 6) açıkça yer almaması nedeniyle onun da aynı şekilde değerlendirilmesi. Zira yüzün yıkanması ve başın meshi gibi fiillerin anlamları hususîdir ve açıkça bilinmektedir. Buradaki "hususî"likten kasıt; – “Yüzü yıkamak” denildiğinde su dökme (isâle), – “Başı mesh etmek” denildiğinde ise ıslatma (isâbe) anlamının kast edilmesidir. Bu anlamlar, delillendirilmeye veya açıklamaya muhtaç değildir.

فاشتراط هذه الأشياء بأخبار الآحاد يكون زيادة على النص ونسخاً فيبطل، وكذا غيرها مما ذكر في المطولات. (ويختص) المراد من الأمر : وهو الوجوب (بصيغة لازمة) كـ: افعل، أو ليفعل، حتى لا يستفاد الوجوب إلا من هذه الصيغة.

“Bu gibi şeylerin şart koşulması, haber-i vahid ile olursa, bu durum nass üzerine bir ziyadelik ve bir nevi nesh (hükmü kaldırma) olur; bu da batıldır. Aynı şekilde bu meseleye dair diğer örnekler de mufassal eserlerde zikredilmiştir.”

“(Emir) yalnızca şunu ifade etmekte tahsis edilmiştir: emirden maksat, vücub (farz oluş)tur. Bu da yalnızca ‘if‘al’ veya ‘li-yef‘al’ gibi bağlayıcı bir sigayla (fiil kalıbıyla) olur; böylece vücub ancak bu kalıptan anlaşılır.”